'Le Trump néerlandais'

Terwijl we 's avonds op een terras wat drinken met vrienden, krijgen Karlijn en ik om stipt 21:00 uur het pushbericht van de NOS binnen: "Exitpoll: PVV met 35 zetels met afstand de grootste partij".

Vol ongeloof beginnen we te doomscrollen op onze telefoons: hoe was dít mogelijk? Natuurlijk hielden we rekening met een goede score voor de PVV, maar zo'n landslide hadden we niet zien aankomen.

Eenmaal thuis zetten we de NOS-livestream aan en al kijkend druppelen de eerste spottende berichten binnen: "Jo Erik, ik kom binnenkort jouw kant op. Enkele reis."

Helaas voor degenen die hetzelfde idee hadden. Want net als in de rest van Europa, maakt extreemrechts in Frankrijk via Marine Le Pen al jaren een opmars. Hoeveel overeenkomsten zitten er - buiten een gedeelde liefde voor blonde haarverf - tussen deze politici en hun politieke bewegingen?

"Le Trump des Pays-Bas"

Het moge duidelijk zijn dat de verkiezingswinst van de PVV in Frankrijk niet ongemerkt voorbij is gegaan. Zeker in vergelijking met de beperkte aandacht voor de campagne, is de media-aandacht groot voor de onverwachtse overwinning van "le Trump néerlandais", zoals hij hier vaak neergezet wordt.

De dag na de verkiezingen opent FRANCE 2 bijvoorbeeld het achtuurjournaal met "een electorale aardbeving in Nederland", waarin ze Geert Wilders introduceren als "anti-islamitisch, klimaatontkenner en euroscepticus". Zijn gezicht prijkt eveneens groots op de voorpagina van dagblad Le Figaro, waarbij zijn winst wordt toegeschreven aan "de verwerping van immigratie".

Ook op kantoor kwamen de volgende dag verschillende collega's verbaasd naar me toe, omdat ze op het nieuws hadden gehoord over een "Trumpist" die de verkiezingen gewonnen had.

Reactie in de Franse pers: verbazing en zorgen

Buiten verbazing over de onverwachtheid van de uitslag en radicaliteit van Wilders' standpunten, uiten veel Franse media zorgen over de gevolgen voor de Europese samenwerking. Dit met name vanwege zijn wens om de EU te verlaten en uitgesproken kritiek op wapenleveranties voor Oekraïne.

Zo spreekt Le Monde van een "risico op verlamming in de EU" op een moment dat er juist belangrijke besluiten genomen moeten worden - bijvoorbeeld over uitbreiding en steun voor Oekraïne, bij een EU-top in december.

Ook zien velen zijn overwinning als onderdeel van een patroon van recente extreemrechtse overwinningen in o.a. Italië, Hongarije, Slowakije en Argentinië. "Een jaar na de verkiezing van Giorgia Meloni in Italië, zwicht nu een tweede mede-oprichter van de EU voor de druk van extreemrechts", analyseert La Croix. "Degenen die Nederland zagen als het toonbeeld van de liberale staat, komen bedrogen uit", vervolgt de redacteur van het conservatieve dagblad.

Tegelijkertijd worden er direct vraagtekens geplaatst bij Wilders' kansen om een coalitie te kunnen vormen. Vol verwondering berichten Franse media bijvoorbeeld over de "extreme fragmentatie" van het Nederlandse politieke landschap, doelend op de 21 verschillende fracties in de Tweede Kamer (ter vergelijking: in de Assemblée Nationale zijn dit er slechts 10).

Le Monde bericht dat het daarom "verre van zeker" is dat de PVV zal deelnemen aan de aanstaande regering. Een geciteerde Franse diplomaat in hetzelfde stuk vindt het zelfs "onwaarschijnlijk" dat Geert Wilders de volgende premier wordt en we zullen moeten afwachten welke coalitie aan de macht komt. "En dat gaat nog maanden duren", analyseert hij waarschijnlijk juist.

Vergelijking met Marine Le Pen

Ten tweede trekken veel Franse media parallellen met Marine Le Pen. Wilders wordt in dit licht vaak omschreven als een “vaste bondgenoot” van de leider van le Rassemblement National (RN).

Op zich niet gek, want de twee politici delen veel standpunten - de PVV en RN zitten o.a. in dezelfde fractie in het Europese parlement - en kennen elkaar al jaren persoonlijk. Zo was ook Marine Le Pen er als de kippen bij  - zelfs voor president Macron - om Wilders te feliciteren met zijn winst.

In haar verklaring op Twitter ziet ze zijn overwinning als de "bevestiging" voor een "groeiend belang voor de verdediging van nationale identiteiten". Volgens Le Pen "blijft de hoop op verandering in Europa levend, dankzij volkeren die weigeren de nationale fakkel te zien doven" - waaronder nu dus ook Nederland gerekend kan worden.

Desondanks wordt Wilders in Frankrijk als een stuk radicaler gezien dan Le Pen. Media wijzen vaak naar zijn controversiële uitspraken over o.a. klimaatbeleid (“door de shredder”), immigratie (“minder minder”) en (ex-) partijstandpunten, zoals de Nexit of een algeheel verbod op korans en moskeeën. Zowel verbaal als politiek gaat Wilders hier een stuk verder dan Le Pen.

Hoewel beiden eurosceptisch, zijn er eveneens grote verschillen in hun benaderingen tot Europese samenwerking. Waar Wilders onverhard pleit voor een bindend referendum over EU-lidmaatschap, heeft Le Pen haar Frexit-standpunt in 2019 opgegeven. In plaats daarvan stelt Le Pen nu dat de EU "van binnenuit" hervormd en afgezwakt moet worden - bijvoorbeeld door Frans recht superieur te maken aan EU wetgeving en het opheffen van de Europese Commissie (wat overigens op een de facto Frexit zou neerkomen).

In een recent artikel van Le Figaro neemt Le Pen zelfs enige afstand tot haar 'radicale' evenknie uit Nederland: "Wilders doet inderdaad uitspraken die provoceren en soms choquerend zijn”, maar “ik zoek bondgenoten in Europa, geen klonen. Ik ben niet Geert Wilders, en hij niet Marine Le Pen."

Gedeelde standpunten, maar vooral een gedeelde strategie

Ook al delen van Le Pen en Wilders veel politieke overtuigingen, in mijn ogen valt er een veel belangrijkere parallel te trekken tussen de twee: hun politieke strategie. Zo zijn zowel Le Pen als Wilders de afgelopen tijd zeer succesvol geweest in het normaliseren van hun profiel bij de kiezer, leidend tot grote electorale successen.

Om dit proces te begrijpen moeten we terug naar enkele algemene electorale dynamieken van de afgelopen jaren. Onderzoekers tonen aan dat er een groot kiezerspotentieel is ontstaan op de economisch linkse en cultureel conservatieve as: 11-15% van het electoraat bevindt zich in dit spectrum, terwijl er maar weinig partijen zitten.

Daarbij werden de partijen die traditioneel in dit vaarwater zaten - zoals de PVV - principieel uitgesloten van regeringsdeelname, leidend tot een afbuiging van potentiële stemmen naar aangrenzende middenpartijen.

In dit licht verklaart Wilders' bestempelling tot "Geert Milders" en zijn verklaring om anti-Islamstandpunten "in de ijskast te zetten" in belangrijke mate de verkiezingswinst van de PVV: het taboe van stemmen op deze partij was - sterk geholpen door de VVD - plots verdwenen, wat een stuurmeer aan potentiële stemmers opende.

Dit effect werd verder versterkt toen Wilders in de laatste week hoog in de peilingen stond: na jaren van isolatie was er plots een reëele kans dat hij premier kon worden, wat ook de laatste zwevende stemmers op rechts naar hem toe trok.

Een strategie die haast op 1 op 1 lijkt afgekeken van Le Pen in Frankrijk.

La 'dédiabolisation' van Le Pen

Want waar Wilders het lukte om zijn reputatie in één week schoon te spoelen, is het een publiek geheim dat Le Pen al jaren werkt aan het oppoetsen van haar reputatie. Franse media hebben zelfs een begrip voor dit proces geïntroduceerd: la dédiabolisation - letterlijk vertaald de 'ontduiveling'  - dat in 2015 officieel werd opgenomen in het woordenboek.

Als dochter van de zeer controversiële en openlijk antisemitische partijoprichter Jean-Marie Le Pen (volgens hem waren de gaskamers "slechts een detail van de geschiedenis van WOII" ), had Marine na haar derde verkiezingsverlies in 2017 begrepen dat om het noodzaak was om de reputatie van het Front National drastisch op te schonen, mocht ze ooit nog een kans willen maken op het presidentschap.

Vanaf 2018 onderneemt Le Pen dan ook nadrukkelijk actie: ze doopt de naam van haar partij om tot le Rassemblement National, matigt haar toon (bijvoorbeeld ten opzichte van de Frexit) en zuivert de partij van de meest extreme leden - waaronder haar eigen vader en partijstichter Jean-Marie. Dit alles om zich te ontdoen van de smet die lange tijd op haar blazoen hing.

Hierbij krijgt ze ongevraagd hulp van radicaalrechtse politici zoals Eric Zemmour, die met provocerende uitspraken over moslims en Frankrijks Vichy-verleden, Marine le Pen relatief genuanceerd doet overkomen. In Nederland zouden we een vergelijkbare rol kunnen toeschrijven aan Thierry Baudet.

Het resultaat moge duidelijk zijn: bij de presidentsverkiezingen van 2022 gingen Macron en Le Pen nek-aan-nek. En volgens een peiling van begin december is de groep Fransen die aangeeft Le Pen zien als "patriotistisch-rechts, uitgaand van traditionele waarden" nu zelfs groter dan de groep haar ziet als "extreemrechts, nationalistisch en xenophobisch".

Missie geslaagd.

De ruk naar rechts in Frankrijk

Buiten het succesvol oppoetsen van haar reputatie, profiteert Le Pen echter ook van een algehele verschuiving van het Franse electoraat richting rechts.

Zo hebben historische spanningen met de Frans-Arabische gemeenschap in combinatie met herhaaldelijke terreuraanslagen uit jihadistische hoek veiligheid en multiculturalisme tot kernthema's van de Franse politiek gemaakt. Dit zijn onderwerpen waar vooral rechtse partijen die zich goed op kunnen profileren.

Een metafoor die vaak voorbijkomt is een Franse samenleving die "onder hoogspanning" staat (zie o.a. dit NRC-artikel). Deze spanningen zijn hier in het dagelijks leven goed voelbaar: discussies over migratie over ordehandhaving staan enorm op scherp en zijn voor mijn gevoel een stuk verder gepolariseerd dan in Nederland.

Het helpt hierbij niet dat Frankrijk een traditie van strikte scheiding tussen kerk en staat kent (la laïcité) die elke vorm van religie-uiting in staatsgebouwen verbiedt. Dit zorgt voor continue strijd rondom bijvoorbeeld hoofddoeken op scholen en islamitische feestdagen, waardoor het debat over multiculturalisme snel verhardt.

Ook president Macron heeft ingezien dat hij moet inspelen op de Franse roep om fermheid om steun voor zijn plannen te houden. Dit doet hij voornamelijk via zijn ‘pitbull’: de minister van Binnenlandse Zaken Gérald Darmanin, die zich opstelt als meedogenloze crimefighter.

Darmanin gaat hierin behoorlijk ver en raakt geregeld in opspraak: zo publiceert hij op Twitter een dagelijks rapport van het aantal “criminele migranten" dat hij “terug naar hun eigen land” gestuurd heeft, en noemde hij Marine Le Pen in een debat “te slap” als het ging om ordehandhaving. 

Desondanks stelt deze taakverdeling Macron in staat om verzoenende taal uit te slaan, maar tegelijkertijd de rechtervleugel van het electoraat te kunnen bedienen.

2027: een overwinning van Le Pen onvermijdelijk?

Gezien bovenstaande ontwikkelingen leeft in Frankrijk sterk het gevoel dat voor Le Pen alle seinen op groen staan om in 2027 president te worden.

Een laatste factor hierin is een sterk afnemende bereidheid om extreemrechtse kandidaten te blokkeren in de tweede ronde van de verkiezingen.

Het Franse kiesstelsel kent namelijk twee stemrondes, waarbij de twee hoogscorende kandidaten uit ronde 1 via een run-off moeten uitmaken wie wint. Traditioneel werd extreemrechts in deze tweede ronde compleet weggestemd door het politieke midden - le front républicain wordt dit ook wel genoemd.

Dankzij Le Pens succesvolle dédiaboliation is de bereidheid voor de blokkade echter sterk afgenomen: zoals ik al schreef was de winst van Macron in 2022 relatief klein: 58 om 42, terwijl vader Jean-Marie in 2002 niet verder kwam dan 17%.

Sterker nog, als het aan stemmers onder de 50 jaar lag, was Le Pen zelfs de grootste geworden. Het waren anders gezegd de boomers die Macron in het zadel hielden:

Aangezien er getalsmatig minder boomers zullen zijn in 2027 en peilingen wijzen op een steeds grotere onverschilligheid ten opzichte van mogelijke winst van Le Pen, ben ik van mening dat Le Pen dé favoriet is voor het volgende Franse presidentschap.

Natuurlijk, het hedendaagse electoraat is volatiel en er kan nog van alles gebeuren tussen nu en dan, maar alle indicatoren wijzen haar kant op. Enkel een centrumrechtse outsider als ex-premier Edouard Philippe of de beruchte Gérald Darmanin kan hier wellicht verandering in brengen.