Hoe de soap van de 'Loi Immigration' de Franse politiek op zijn kop zet

Het was een politieke achtbaan die zich over meerdere jaren uitstrekte, maar vlak voor de Kerst lukte het dan eindelijk: in een kolkende Assemblée Nationale stemde het Franse parlement definitief in met Macrons omstreden migratiewet.

Ondanks verwoede pogingen van partijkopstukken om het succes van de hervorming te benadrukken, is er sindsdien echter weinig feestvreugde te bekennen binnen de rangen van de president.

Zo stapte de minister van Volksgezondheid direct na de stemming op, en begin 2024 bood eveneens premier Élisabeth Borne - op verzoek van Macron - haar ontslag aan. Demonstranten in het land uiten al weken hun onvrede over de loi immigration.

Als kers op de taart verklaarde gisteren de Franse Constitutionele Raad ook nog eens 35 van de 86 wetsartikelen strijdig met de grondwet. Volgens ingewijden is de onrust binnen de regeringscoalitie groot, en zoekt Macron koortsachtig naar manieren om zijn termijn nieuw leven in te blazen.

Temidden van deze storm claimde Marine Le Pen juist een "ideologische overwinning". Het was immers dankzij de onverwachte steun van haar partij dat het wetsvoorstel voldoende stemmen behaalde in het parlement.

Wat is hier allemaal aan de hand? Waarom staan Le Pen en Macron plots aan dezelfde kant van het politieke spectrum? En hoe verhoudt het Franse migratiedebat in zich ten opzichte van de discussie in Nederland?

How it started: een uitgekiende balanceeract

Het begon allemaal zo mooi: na de chaos van de pensioenhervorming begin 2023, stond Macron erop dat alles anders aangepakt zou worden bij zijn volgende "grote hervorming" rondom migratie.

Dit keer geen 49.3 of andere noodprocedures, maar een klassiek wetsvoorstel dat via debattering en een reguliere stemming doorgevoerd moest worden.

Dat bleek echter makkelijker gezegd dan gedaan, want sinds 2022 heeft Macron geen absolute meerderheid meer in het parlement. Er moest kortom gepolderd gaan worden in de Assemblée Nationale.

Met deze poldermissie in het achterhoofd, werd snel een wetsvoorstel uitgekiend dat zowel de linker- als rechterfracties zou bedienen:

• enerzijds bevatte de wettekst een repressieve as die het o.a. makkelijker zou maken om deliquente migraten uit te zetten (een cadeau voor rechts)
• anderzijds een meer constructieve as die ongedocumenteerde migranten die al lang in Frankrijk verblijven meer mogelijkheden zou geven om een verblijfsvergunning te bemachtigen (een langgekoesterde wens van links).

Een klassieke Macron truc, die vaak de en même temps doctrine genoemd wordt.

Om haar evenwichtigheid verder te symboliseren zou de wet niet door één, maar door twee zwaargewichten van Macrons partij aangedragen worden:

Minister van Binnenlandse Zaken Gérald Darmanin (afkomstig van de rechtervleugel) gold als representant van de repressieve lijn, terwijl de minister van werkgelegenheid Olivier Dussopt (ex-lid van de socialistische partij) de constructieve as moest vertolken.

Darmanin zelf vatte het voorstel samen als "We zijn gemeen voor de gemene migrant en aardig voor de aardige." Fluitje van een cent om met zo'n plan een meerderheid te vinden, toch?

Trend: polarisatie

Nou, dat viel tegen. Want als gevolg van polarisatie binnen het Franse politieke landschap bleek de en meme temps strategie minder effectief dan voorheen.

Probleem 1: het gefragmenteerde linkse blok is de laatste jaren grotendeels overgegaan op een tactiek van absolute oppositie. Met name Jean-Luc Mélenchon, leider van de grootse linkse partij La France Insoumise (LFI), presenteert zich als compromisloze anti-establishment kandidaat en steunt principieel niets van de regering. Steun van links kon kortom vergeten worden.

En dus bleef er maar één mogelijkheid over: via rechts. Helaas had de polarisatie Macrons enige potentiële coalitiepartner op deze flank, Les Républicains (LR), ook niet gespaard.

Ideologisch ingeklemd door enerzijds Macron en anderzijds Le Pen, is deze ex-partij van Sarkozy namelijk sterk opgeschoven naar rechts - met name op het thema van migratie. Veel van hun standpunten zitten tegenwoordig niet ver af van Le Pen.

Deze radicalisering is voor Macron problematisch, omdat zijn beweging in essentie een samensmelting van progressieven uit centrum-links en -rechts is, met als doel om deze traditionele tegenstelling te overbruggen. Teveel concessies doen aan de keiharde lijn van Les Républicains zou dus tot een vervreemding leiden van zijn linkse vleugel - die al zeer ontevreden is, omdat Macron in de praktijk vooral een neoliberale koers gevaren heeft.

En hier ontstaat probleem 3, want het waren juist deze traditioneel linkse kiezers die - bij gebrek aan een beter alternatief - Macron in 2022 aan zijn herverkiezing hielpen, toen hij in de tweede ronde tegenover Le Pen stond (zie mijn vorige post voor meer uitleg over deze front républicain dynamiek).

Een definitieve vervreemding van de linkse basis zou kortom de electorale doodsteek voor het Macronisme betekenen.

Verblind door een doctrine

Ondanks al deze red flags, blijft Macrons regering inzetten op een compromis.

Slecht plan, zo zou blijken: het zorgvuldig afgewogen wetsvoorstel wordt op 11 december nog voor debattering weggestemd door een zeldzaam verenigde oppositie in de Assemblée Nationale. Een blamage voor de regering, die - verblind door haar en même temps doctrine - deze dynamiek compleet gemist had.

Toch eindigt de soap hier niet. Want zich realiserend dat hij moet leveren op het pertinente vraagstuk van migratie, staat Macron erop dat er voor de Kerst een wet op tafel ligt. Via een parlementair geitenpaadje genaamd de commission mixte paritaire, worden dan ook snel onderhandelingen over een nieuwe wettekst gestart.

Wanneer na een week onderhandelen de herziene tekst gepresenteerd wordt, slaat deze in als een bom: in ruil voor steun heeft de regering vrijwel alle radicale eisen van Les Républicains ingewilligd.

Enkele punten uit de herziene wettekst:

• Inperking van het jus soli (rechtsbeginsel dat de Franse nationaliteit wordt doorgegeven op basis van geboorteplaats)
• Invoering 'vertrekborg' voor internationale studenten
• Afschaffing medische hulp voor illegale migranten
• Conditionering van toeslagen aan een verblijf van min. 5 jaar in Frankrijk voor non-EU migranten
• Opheffing kinderpardon
• Invoering jaarlijks 'debat' over migratiequota's

Analisten spreken van "de dag het macronisme haar ziel aan extreem-rechts verkocht", en in het hele land breken protestmarsen uit tegen "la loi Darmanin" - een verwijzing naar het respressieve karakter van de wet. Een aantal volksvertegenwoordigers uit Macrons linkervleugel dreigt zelfs tegen hun eigen voorstel te zullen stemmen. 

De chaos is compleet, en dat terwijl de stemming nog moet komen.

How it ended: een pyrrusoverwinning

Op dinsdagavond 19 december is het zo ver: in een kolkende Assemblée Nationale vindt om 20:57 de definitieve stemming over de herziene wettekst plaats. Gezien het grote aantal afhakers binnen de coalitie is de spanning om te snijden; een meerderheid is verre van zeker.

De echte verrassing komt echter niet uit de linkervleugel, maar uit het vak van de Rassemblement National: na altijd verklaard te hebben dat de migratiehervorming niet ver genoeg gaat, stemt de RN-fractie plots vóór het wetsvoorstel. Als klap op de vuurpijl wordt het voorstel dankzij deze onverwachte steun aangenomen.

De schade is voor de regering groot: na afloop claimt Marine Le Pen een "ideologische overwinning" van haar gedachtegoed, stellend dat de regering eindelijk "hun" harde lijn op migratie en het beruchte "préférence nationale" principe omarmt.

Kamp-Macron beseft dat ze erin getrapt zijn: in ruil voor een wet voor de Kerst, hebben ze Le Pen de kans van haar leven gegeven om zich te profileren. Tegelijkertijd is hun linkse electorale basis vernietigd. De minister van Volksgezondheid (afkomstig van de linkervleugel) treedt zelfs per direct af en vele andere voormalige socialisten overwegen hem te volgen.

Conclusie: missie mislukt. Macron moet in 2024 alles omgooien om zijn termijn te redden. Zijn eerste acties lieten niet lang op zich wachten: begin dit jaar ontsloeg hij premier Elisabeth Borne en herschikte zijn kabinet. De nieuwe koers is ingezet.

Een even explosief thema, maar een ander debat

De soap rondom de migratiehervorming toont aan hoezeer migratie ook in Frankrijk een van de explosiefste kwesties van het moment is. Sterker nog, in navolging van NL is Frankrijk nu al het tweede land waarvan de regering - al dan niet direct - valt over dit thema.

Ondanks deze parallel zitten er behoorlijke verschillen tussen de twee landen in de manier waarop het migratiedebat gevoerd wordt. Zo draait het Nederlandse migratiedebat voor mijn gevoel uiteindelijk om rechtvaardigheid, terwijl de discussie in Frankrijk door het thema veiligheid gedomineerd wordt. Tijd voor een korte analyse.

Mijns inziens leidt migratie in Nederland tot discussie, omdat het raakt aan diepgewortelde opvattingen over rechtvaardigheid.

Bij de Tweede Kamerverkiezingen viel het me bijvoorbeeld op hoe vaak immigratie in termen van distributieve rechtvaardigheid werd benaderd: geïnterviewde kiezers verklaarden op de PVV te stemmen, "omdat er voor hen al geen huizen te vinden zijn". Nederland is nu al te vol, aldus deze stemmers, dus hoe moet dat als er ieder jaar duizenden migranten blijven komen?

Bijna altijd werd dit argument gevolgd door een meer procedurele interpretatie van rechtvaardigheid: statushouders zouden namelijk ook nog eens voorrang krijgen bij de toewijzing van felbegeerde sociale huurwoningen.

Migratie maakt het dus niet enkel lastiger om de taart eerlijk te verdelen, maar ook bij het verdelingsproces zelf wordt "de Nederlander" oneerlijk behandeld. Vanuit zo'n perspectief wordt Wilders die belooft "de Nederlander weer op 1 te zetten" vanzelf een aantrekkelijke optie.

Natuurlijk zijn dit soort kiezersredenaties vaak gestoeld op selectieve beeldvorming en weinig op feiten. Toch kom ik ook in steeds meer politieke en wetenschappelijke en kringen het "Nederland is vol" argument tegen.

Zo concludeert bijvoorbeeld de Staatscommissie-van Zwol in haar langverwachte adviesrapport over bevolkingsgroei dat het "noodzakelijk is dat Nederland de buitenlandse migratie gaat beperken" om alle publieke voorzieningen en welvaart op peil te houden. "Nederland is al een van de kleinste en drukste landen", aldus de hoofdonderzoeker, die hierom pleit voor een "langjarig overheidsprogramma voor een gematigde bevolkingsgroei tot hooguit 19 tot 20 miljoen inwoners in 2050." 

Ook dit is een enkel voorbeeld, maar gezien het gewicht van deze commissie zegt het rapport veel over (toekomstige) de koers van het debat.

Een ander voorbeeld vormt in mijn ogen de verhitte discussie over de spreidingswet die Nederland maandenlang in zijn greep hield. Deze wet gaat in de kern namelijk over niets anders dan een rechtvaardige verdeling van asielzoekers.

De grote controverse toont echter aan hoezeer de meningen verschillen over wat eerlijk is, én wie dat bepaalt: de burger, de gemeente, of Den Haag?

Migratie in Frankrijk: securitization alom

Interessant genoeg voerde Frankrijk recentelijk een soortgelijk spreidingsdecreet in, maar was de commotie hier stukken kleiner.

Deels komt dit omdat de Franse staat een stuk gecentraliseerder georganiseerd is, maar ook omdat een "eerlijke verdeling" van migranten hier een minder groot ding is. Deze discussie wordt vrijwel volledig overschaduwd door het thema veiligheid.

De sterke securitization van het politieke migratiediscours in Frankrijk is ergens goed te verklaren: het land werd de afgelopen jaren meerdere malen opgeschrikt door ernstige misdrijven en terroristische aanvallen gepleegd door (illegale) immigranten.

Zo werd de moord op geschiedenisleraar Samuel Paty gepleegd door een Tsjetsjeense asielzoeker, en ook de moordenaar van docent Frans Dominique Bernard in Arras verbleef jarenlang illegaal in Frankrijk.

Een jaar eerder werd het levenloze lichaam van de 12-jarige Lola gevonden in een koffer in Parijs. Uit politie-onderzoek bleek dat ze was misbruikt en omgebracht door een uitgeprocedeerde asielzoekster uit Algerije.

Vanzelfsprekend kregen zulke gebeurtenissen veel media-aandacht en was de woede na afloop groot - allemaal bijdragend aan een verharding van het publieke debat. Deze dynamiek kwam vooral ten goede kwam aan (extreem)rechts die op hun beurt het vuurtje met ferme taal verder opstookte.

En met succes, want het is inmiddels zowat mainstream geworden om je als Frans politicus hard op te stellen tegen migratie. Zoals ik schreef in mijn vorige post, tweet de Franse minister van Binnenlandse Zaken elke dag trots hoeveel criminele migranten hij het land heeft uitgezet, en pleit de ooit middenpartij Les Républicains zelfs voor een aanpassing van de grondwet om harder op te kunnen treden tegen illegale immigratie.

Ook in peilingen geeft tegenwoordig een meerderheid van de Fransen aan voor strengere immigratiemaatregelen te zijn.

Les sans-papiers

Een groep die in het bijzonder aandacht krijgt binnen het Franse migratiedebat zijn de sans-papiers (immigranten zonder verblijfsvergunning). Dit vind ik interessant, omdat het in Nederland voor mijn gevoel weinig gaat over deze groep. 

Grotendeels zal dit liggen aan de hoeveelheid illegale migranten die in Frankrijk wonen én werken. Het Franse ministerie van Binnenlandse Zaken schat hun aantal tussen de 600.000 en 900.000, wat neerkomt op 1 tot 1,5% van de bevolking.

Alhoewel dit er niet zoveel zijn als in het VK of Duitsland (schattingen gaan daar uit van 1 tot 1,5 miljoen) is deze groep een stuk groter dan in Nederland.

Het merendeel van de sans-papiers woont in de urbane gebieden. Dit maakt ze goed zichtbaar in arme steden zoals Marseille: al wandelend door het centrum kom je bijna altijd wel een tentje tegen waar illegalen onder erbarmelijke omstandigheden bivakkeren.

In de minder florissante wijken van de stad zijn er zelfs hele kampen ontstaan. De potten, pannen, wasrekken en huishoudelijike apparatuur duiden op een semi-permanente woonsituatie.

In tegenstelling tot veler verwachting heeft echter een groot gedeelte van de sans-papiers (zwart) werk, en verblijven ze vaak al jarenlang op het Franse grondgebied. In een interview met de Groene Amsterdammer schatte bijvoorbeeld een Franse horeca-uitbater dat 2 op de 3 afwassers die hij ooit in dienst had gehad geen verblijfsvergunning had.

Om deze reden strijdt links in Frankrijk al jaren voor legaliseringsmogelijkheden voor de sans-papiers travailleurs. En niet zonder succes: onder het presidentschap van socalist François Hollande werd o.a. in 2012 illegaal verblijven op het Franse grondgebied uit het strafboek geschrapt, en gaf de Circulaire Valls aan ouders met schoolgaande kinderen of migranten die minimaal 3 jaar aaneengesloten werkten de mogelijkheid om een verblijfsvergunning aan te vragen.

L'Express berekende dat in de afgelopen tien jaar 335.000 migranten via deze regeling gelegaliseerd werden (zo'n 30.000 per jaar). Toch blijft er veel kritiek op de lange en ingewikkelde procedures die velen de illegaliteit 'induwen'.

Logischerwijze kwamen dit soort regelingen sterk onder vuur te liggen na de vele terroristische aanslagen die Frankrijk. RN-kopstukken Le Pen en Bardella claimden bijvoorbeeld dat er een "evidente link" bestaat tussen migratie en terrorisme, en dat het "ongekend lakse" beleid van Hollande en Sarkozy zulke aanvallen mogelijk heeft gemaakt.

Het heetste hangijzer in deze discussie betreft de zogenoemde Obligation de Quitter le Territoire Français (OQTF): uitgeprocedeerde asielzoekers met een verplichting om het Franse grondgebied te verlaten (het Nederlandse equivalent heet een terugkeerbesluit). 

Zo tonen statistieken aan dat in Frankrijk slechts 7 procent van de OQTFs daadwerkelijk opgevolgd worden. Extreemrechts maakt gretig gebruik van dit soort cijfers om de 'laksheid' van de regering aan te tonen; volgens Le Pen zou dit percentage in Duitsland op maar liefst 90% liggen.

Officiële onderzoeken laten een genuanceerder beeld zien (in Duitsland eerder rond de 55% en in NL op een derde) en zijn zulke verschillen vooral het gevolg van verschillende asielsystemen. In Frankrijk leidt bijvoorbeeld een illegaal verblijf direct tot een OQTF, terwijl gearresteerde migranten in Duitsland eerst in een legaliseringsprocedure terechtkomen.

Desondanks concludeerde ook de hoogste Franse auditinstantie, Le Cours des Comptes, begin dit jaar in een zeer kritisch rapport dat Frankrijk relatief weinig OQTFs weet uit te voeren ten opzichte van andere landen - met name vanwege de inefficiëntie van het Franse staatsbestel ("de coherentie is ver te zoeken", aldus de onderzoekers) en de relatief grote bescherming die migranten genieten onder de Franse grondwet.

Zo mogen de Franse autoriteiten o.a. geen migranten uitzetten die in Frankrijk kinderen hebben gekregen; meer dan 3 jaar getrouwd zijn met een Frans staatsburger; of kunnen aantonen dat ze minstens 20 jaar in Frankrijk verblijven.

Zowel de dader in Arras als de moordenaar van Lola hadden een OQTF, maar werden via dit soort regelingen tegen expulsie beschermd. In 2022 leidde dit tot een golf van manifestaties voor strengere migratiehandhaving door heel Frankrijk.

In sommige steden vervielen dit soort demonstraties in openlijk racistische manifestaties van ultra-rechste groeperingen. In Saint-Brévin staken zelfs twee rechtsextremisten het huis van de burgemeester in brand, nadat hij aangekondigd had asielzoekers in zijn gemeente te willen huisvesten. 

2024: het speelveld op zijn kop

Eén ding is duidelijk: la loi immigration is een game changer die het Franse politieke speelveld volledig op zijn kop zet. Al met al tel ik drie grote consequenties:

Allereerst versterkt het circus rondom de migratiehervorming de positie van Marine Le Pen. Voortbouwend op haar "ideologische overwinning" kan zij zich nu opwerpen als dé principiële oppositiekracht tegen Macron.

Het repressieve karakter van de aangenomen wettekst stelt haar in staat om de RN te presenteren als de enige partij die echte invloed kan uitoefenen op de koers van de regering. In een land waar maar liefst driekwart van de bevolking (zeer) ontevreden is met het huidige regeringskoers en er gestemd wordt via een run-off, is dit een grote troef. Des te meer omdat de linkse oppositiealliantie NUPES vanwege interne geschillen op zijn gat ligt: als Le Pen het slim speelt, kan ze de proteststem naar zichzelf kanaliseren. Deze groep is in Frankrijk groot genoeg om haar aan een ruime overwinning te helpen.

Ten tweede betekent de migratiehervorming de doodsteek voor de electorale basis van Macron. Het Macronisme presenteerde zich altijd als de overbrugging tussen links en rechts, maar deze slogan kan nu bij het oud vuil. De linkse vleugel die Macron verkoos is namelijk definitief verloren; vervreemd door de grote concessies aan de radicale eisen van Les Républicains.

Hiermee komt er ook een definitief eind aan Macrons en même temps doctrine: in een eventueel nieuw duel met extreemrechts zullen linkse stemmers de Macronisten niet meer te hulp schieten, dus proberen zowel links als rechts te paaien is electoraal niet meer relevant.

In zijn nieuwjaarsspeech konden de eerste contouren van de nieuwe electorale strategie alvast waargenomen worden: Macron riep o.a. op tot een "demografische herbewapening (...) opdat Frankrijk, Frankrijk blijft." De afslag naar rechts is duidelijk ingezet.

Dit brengt ons bij het derde en laatste gevolg: de terugkeer van de links-rechts tegenstelling in de Franse politiek. In 2017 blies Macron met zijn en même temps deze traditionele tegenstelling op, waarna zij lange tijd naar de achtergrond verdween. Eerder werd de Franse politiek geduid vanuit drie blokken: (extreem)links, het Macronisme en extreemrechts.

Nu zijn linkse basis verloren is, voegt Macron zich echter definitief aan de rechterkant van het politieke spectrum. Zich bewust dat Le Pen voorlopig zijn enige reële uitdager is, gaat hij hier bewust de wedloop aan om de rechtse kiezer.

Praktisch gezien blijft er nog maar één blok tegenover staan: de NUPES. Zoals ik echter al schreef, lijdt deze linkse alliantie echter aan grote interne twisten, die hen ervan weerhouden om een echte vuist te vormen. Het is hierom aannemelijk dat fermheid en veiligheid de Franse politiek blijft domineren.

Conclusie: 2024 wordt het jaar waarin de politieke toekomst van Frankrijk bepaald gaat worden. De eerste test volgt al in juni, met de Europese parlementsverkiezingen. Eén ding lijkt zeker: de strijd zal op rechts uitgevochten worden.