Marseille: de ruwe diamant van de Middellandse Zee

Wie op de autoroute du soleil het lef heeft om de afslag richting Aix-en-Provence en Nice aan zich voorbij te laten gaan, rijdt op enkele kilometers van haar einde onder een viaduct door. “La Vie est (Re)belle” staat er in witte graffitiletters opgekalkt.

Het is duidelijk: u rijdt nu in de richting van de meest beruchte stad van Frankrijk. Een gevoel dat waarschijnlijk verder versterkt wordt door de welbekende rijen HLM-flats die elke Franse banlieue tot een deprimerende betonjungle maken.

De auteur van de tag is er ongetwijfeld niet van op de hoogte, maar met zijn jeu de mots heeft hij goud in handen: in slechts vier woorden is hij erin geslaagd om een complete mythe van een stad te vangen. Een mythe van een stad die als geen ander de Provençaalse levensstijl van La douce France vertolkt, maar tegelijkertijd ook dé belichaming van stadse tegendraadsheid, rauwheid en anarchie is.

Ja, wie Marseille bezoekt komt er al snel achter: Marseille is een stad vol contrasten en tegenstrijdigheden. In zowel positieve als negatieve zin.

De antithese van Parijs

Aangezien de Marseillaanse tegenstrijdigheid wat lastig te duiden valt voor ons buiten-l'Hexagone-wonende Nederlanders, begin ik mijn beschrijving met wat Marseille vooral niet is: Parijs.

Volgens de schrijver Olivier Boura kent Frankrijk slechts twee cultsteden: Parijs en Marseille. Het zijn, volgens hem, “de enige steden die in diep in onze harten en dromen iets krachtigs en ondefinieerbaars losmaken, iets onmisbaars misschien wel". En gelijk heeft hij, want zoals de gemiddelde Nederlander weinig voelt bij Amersfoort of Emmen, is het lastig een Fransman te vinden die sterke emoties krijgt bij de stedennamen Lyon of Nantes.

De Parisiennes, daarentegen, staan al eeuwig in ons collectieve geheugen gegrift als de elegante, gecultiveerde vaandeldragers van de bourgeoise en mondaine levensstijl.

Parijs is anders gezegd the place to be: hip, hot en succesvol.

Het contrast met Marseille kan bijna niet groter. Als rauwe havenstad in het uiterste Zuiden is ze de absolute antithese van de chique hoofdstad. De stereotype Marseillais is dan ook volks, ongecultiveerd, praatgraag, een tikkeltje pauper, maar heeft het hart op de juiste plek en geniet volop van het leven.

Wellicht kan het imago van de Marseillais nog het best geduid worden aan de hand van de realityserie Oh Oh Cherso: in Frankrijk draaide er ooit een vergelijkbaar trash-tv programma, maar dan met de titel Les Marseillais vs. le reste du Monde.

Voor de gelukkige die de serie niet kent: de tegenstelling Marseille en Parijs is ergens vergelijkbaar met de rivaliteit tussen Rotterdam en Amsterdam: hoofdstad vs. havenstad, volks vs. YUP (vroeger althans), rauw vs. hip en gelikt.

Marseille zou in dat geval een combinatie van Rotterdam en de Haagse Schilderswijk zijn, maar liggend in Zeeuws-Vlaanderen.

La belle vie

Ondanks de ogenschijnlijke superioriteit van Parijs is er de laatste jaren iets vreemds aan de hand. Ieder jaar verlaten duizenden Parisiens en Parisiennes de hoofdstad om zich te vestigen in… Marseille. 

Waarom? Heel simpel: de lijst met voordelen in de stad is lang.

Allereerst het weer. Dankzij een microklimaat kent Marseille maar liefst 300 zonnige dagen per jaar! Met name in de zomer is regen een uiterst schaars verschijnsel (in juli en augustus 2023 viel letterlijk 0 mm), maar ook in de winter duikelt het kwik overdag zelden onder de 10 graden.

In combinatie met de sterke zon maakt dit zelfs de maanden januari en februari behaaglijk - zolang de beruchte Mistral niet waait in ieder geval, want met vlagen die oplopen tot 100 km/u kan deze koude noordenwind flink wat roet in het eten gooien.

Ten tweede: het Mediterraanse leven. Van de vissers die 's ochtends vroeg hun vangst verkopen in de Vieux-Port, tot een apéro drinken op een zonnig terras met vrienden, of pétanque spelen op één van de 144 jeux-de-boules banen die de stad rijk is: ondanks zijn formaat - met 850.000 inwoners de tweede stad van Frankrijk - is de Mediterraanse sfeer in Marseille alomtegenwoordig.

Hierbij speelt nogmaals het klimaat een grote rol: met zoveel zon is het simpelweg moeilijk om niet op één van de vele terrassen neer te ploffen en tot diep in de nacht glazen bier en wijn te blijven wegtikken.

Het is zonde dat er geen verkiezing op dit vlak plaatsvindt, want anders gok ik dat Marseille jaar na jaar tot apérohoofdstad van Frankrijk verkozen zou worden.

Daarbij wordt Marseille in de volksmond vaak la Ville des 111 villages genoemd - duidend op het sterk eigenzinnige karakter van elk van de 111 wijken in de stad. Veel van deze wijkjes waren ooit kleine dorpjes die ver buiten de stadsgrenzen lagen, maar zijn op den duur opgeslokt door de immer uitbreidende metropool.

Het leidt tot verbazingwekkende gezichten: op nog geen kwartier van het centrum ademen de pittoreske haventjes van Malmousque, le Vallon des Auffes of l'Estaque nog altijd de rustieke sfeer van een Provençaals vissersdorp.

Al zittend aan de kade vergeet je hier snel dat je in één van grootste urbane gebieden van Frankrijk zit.

Ten derde: de ligging. De geografische locatie van Marseille is simpelweg fantastisch. Als havenstad is de Middellandse zee altijd nabij, waar de Marseillais met name in de zomer gretig gebruik van maken.

Aangezien er weinig natuurlijke zandstranden in de buurt zijn, wordt er vooral gezwommen vanaf de rotsen. Het tekort aan comfort dat hierbij komt kijken wordt echter rijkelijk gecompenseerd door de kleur van het water: kraakhelder en azuurblauw.

Daarnaast is Marseille een enorm strategische uitvalsbasis voor uitstapjes in de regio. Wie even de kaart bestudeert, ontdekt dat vrijwel de hele Provence en Côte d'Azur binnen anderhalf uur rijden van de stad liggen. Zoveel prachtige plekken - allemaal op een dagtrip afstand!

Vol verbazing hoorde ik van collega's dat ze 's winters wel eens "een weekendje" gingen skiën, tot ik erachter kwam dat zelfs grote delen van de Alpen in nog geen twee uur te bereiken zijn. Zelfs voor degenen die liever naar de stad gaan, zijn er opties te over: dankzij de TGV is zelfs het centrum van Parijs slechts een treinrit van 3,5 uur verwijderd.

En als kers op de taart ligt de mooiste plek van heel Zuid-Frankijk - le Parc national des Calanques - letterlijk in Marseilles achtertuin. In een halfuurtje zet de bus je af bij de rand van het park en wandel je over de steile grindpaden de rotsachtige baaien in.

Ik kom nog steeds woorden tekort om het kleurenspel tussen het turquoise water, de witte kalksteenrotsen en het groen van de pins parasols te beschrijven. Zo adembenemend mooi is het.

La Vie Rebelle

Ondanks de bovenbeschreven perks is Marseille decennialang vrijwel genegeerd door het toerisme. En dit heeft alles te maken met de nogal dubieuze reputatie waar de stad sinds jaar en dag mee kampt: rebellie, anarchie en criminaliteit.

De gezichten van onze campingcollega's spraken boekdelen toen Karlijn en ik aankondigden naar Marseille te verhuizen: werkelijk niemand begreep waarom wij - twee blondjes uit het aangeharkte Nederland - ons uitgerekend in het afvoerputje van Frankrijk wilden vestigen.

Zulke imagoproblemen spelen in vrijwel elke grote havenstad (denk aan Napels, Antwerpen of Genua), maar kreeg in Marseille een extra randje in de jaren 1930 toen de stad de belangrijkste uitvoerhaven werd van the French Connection - een heroïnesmokkelnetwerk geleid door de Corsicaanse maffia dat liep van Frans Indochina naar de VS. Bendeleiders Paul Carbone en François Spirito behoorden destijds tot de bekendste gangsters ter wereld, waardoor het imago van banditisme onlosmakelijk aan de stad verbonden raakte.

De tweede reputatieklap volgde in de jaren 1960 en 1970, wanneer de dekolonisatie leidde tot een giftige combinatie van economisch verval en demografische explosie. Als belangrijkste toegangspoort naar Frankrijks bezittingen in Afrika en Azië viel in deze jaren het fundament van de Marseillaanse economie weg, en kwam gelijktijdig een grote immigratiestroom uit de Maghreb, Comorren en West-Afrika naar de stad op gang. Alleen al uit Algerije kwamen in 1962 maar liefst 450.000 pieds-noirs (Fransen geboren in Frans Algerije) via Marseille aan in Frankrijk, waarvan uiteindelijk de helft in de stad zou blijven.

Vandaag de dag is ongeveer een derde van de stad moslim en blijft de Noord-Afrikaanse invloed groot. Gekscherend wordt hierom wel eens gesteld dat Marseille "het meest noordelijke departement" van Algerije is.

In wat minder diplomatieke kringen spreekt men echter ook wel van "la grande invasion".

In het centrum zijn de sporen van dit verleden verbazingwekkend goed zichtbaar: enkele van de armste wijken van Marseille bevinden zich op een steenworp afstand van de Oude Haven - een unicum in de 21e eeuw waar vrijwel alle Europese binnensteden door gentrificatie tot gelikte yuppenbuurten zijn verworden.

Het zorgt voor fascinerende situaties: de grote statige winkelstraat la Canebière loopt bijvoorbeeld pal naast de Arabische wijkjes Belsunce en Noailles, waar de chaos rondom haar fruitmarkt je direct in Noord-Afrika doet wanen.

"In Marseille staat het oversteken van een straat soms gelijk aan het oversteken van de Middellandse Zee" - wordt dan ook geregeld gegrapt.

De zeer diverse etnische en culturele mix zorgt er daarbij voor dat er weinig tot geen sociale controle bestaat. Termen als normen en waarden doen de Marseillais weinig, en regels - met name in het verkeer - worden structureel aan de laars gelapt.

Zie het als een anarchistische vorm van vrijheid: iedereen doet waar lekker hij zin in heeft en interesseert het verder niets wat de omstander, staat of maatschappij ervan vindt.

Zij het in je joggingpak en badslippers een brood bij de bakker kopen, je auto midden op straat parkeren om een pizza te bestellen, vlak voor een politiemotor door rood licht knallen, of met een salto de Middellandse Zee inspringen terwijl je een biertje adt: C'est Marseille bébé! 

In deze stad kijkt niemand ergens raar van op.

Transformatie

Eerlijk is eerlijk: de slechte reputatie van Marseille bevat een kern van waarheid. Zo vallen enkele van de armste en meest achtergestelde wijken van heel Frankrijk binnen de gemeentegrenzen (waarvan sommigen pal in het centrum), en kampt de stad met diepgewortelde problemen rondom de georganiseerde drugscriminaliteit.

In 2023 vond er een recordaantal van 48 liquidaties in de stad plaats. Daarnaast ging er afgelopen zomer een golf van rellen en vernielingen door de stad in de nasleep van de dood van de 17-jarige Nahel. Wie naar Marseille komt, zal dan ook merken dat er altijd een soort onderliggende spanning in de lucht hangt en petty crime aan de orde van de dag is.

Desalniettemin gaat het echt te ver om te suggereren dat de hele stad één grote rode zone is die vermeden dient te worden. De stad kampt met uitdagingen, daar is menigeen het over eens, maar veel van de heftige problematiek zoals geweldplegingen en moorden richt zich - net zoals bij de Mocromaffia - enkel op mensen binnen de criminele milieus.

Wie hier niets mee te maken heeft en niet naïef is, zal kortom weinig problemen ondervinden en snel begrijpen waarom de Marseillais zo klaar zijn met de eenzijdige en sensationele representatie van hun stad door doorgaans Parijse media.

Des te meer omdat vrijwel alle Marseillais het erover eens zijn dat hun stad de afgelopen vijftien jaar in de lift zit. Het belangrijkste keerpunt kwam in 2012, toen Marseille verkozen werd tot Europese Hoofdstad van Cultuur.

Dit evenement ging gepaard met grote Europese investeringen die een serie aan veranderingen in gang zette: snelwegen die het centrum doorsneden werden afgebroken, vervallen buurten kregen een opknapbeurt en meerdere nieuwe musea werden uit de grond gestampt. Met name de verpauperde wijk naast de nieuwe haven La Joliette - waar wij nu wonen - ging door een gigantische transformatie.

Tegenwoordig bevindt zich hier onder andere het Musée des Civilisations de l'Europe et de la Méditerranée (MUCEM). Samen met de loopbrug naar de Provençaalse tuin bovenop het Fort St. Jean is het één van de populairste uitwaaiplekken en toeristische trekpleisters van de stad geworden.

Wie aan het einde van de dag een rondje over de esplanade loopt komt ongetwijfeld groepjes tegen die onder het genot van een borrel de laatste straaltjes zonlicht meepakken.

En zoals dat gaat wanneer een stad verandert, zo veranderen ook de mensen die zij aantrekt. Na decennialang bewoners verloren te zijn, is de laatste jaren een nieuwe golf van voornamelijk jongeren ontstaan die uit alle hoeken van Frankrijk naar de stad verhuizen. Een meerijdende lifter uit Clermont-Ferrand stelde ooit dat het "net een rage" leek: letterlijk al haar vrienden vertrokken naar Marseille.

Deze instroom van jonge Neo-Marseillais leidt op zijn beurt tot grote transformaties: de wijk le Panier naast de Oude Haven stond bijvoorbeeld traditioneel te boek als de hoerenbuurt, maar wordt sinds een grote opknapcampagne geteisterd door torenhoge huurprijzen, overtoerisme en een verairbnbisering van het woningaanbod.

Een tweede voobeeld is de wijk Notre-Dame-du-Mont, rondom het plein Cours Julien: dankzij de artistieke graffitikunst, tweedehandsboutiekjes en hipstercafé's is de wijk uitgegroeid tot dé hotspot van de alternatieve scene in Zuid-Frankrijk.

Denk aan een Mediterraanse versie van de Berlijnse wijk Kreuzberg, maar dan met zonnige terrassen onder olijfbomen in plaats van biergartens.

Marseille: een ruwe diamant

Het moge duidelijk zijn: Marseille is een mythische stad met vele uiteenlopende gezichten. Enerzijds hoofdstad van de Provençaalse mode de vie, maar anderzijds dé Franse belichaming van rebelsheid, armoede en ondeugd. Het type stad dat je evenzeer haat als liefhebt.

Helaas werd ze veel te lang om haar negatieve kanten beschimpt en gestigmatiseerd. Als aankomsthaven van de Olympische Vlam komt er na decennia eindelijk erkenning én gerechtigheid voor de oudste en op-één-na grootste stad van l'Hexagone.

Natuurlijk, ze worstelt nog met vele uitdagingen, maar wie in 2024 door haar rauwe randjes heenkijkt, vindt een bruisende, multiculturele metropool aan de Middellandse kust die evenzeer volks als stads is. Marseille is met andere woorden een diamant - maar wel eentje die nog gepolijst moet worden.

Kortom, voor ieder die de gelikte, veryupte stadscentra en door toerisme overspoelde dorpjes aan de Côte d'Azur zat is: laat u niet afschrikken door wilde verhalen en rijd die autoroute du soleil eens helemaal af!

De rauwe tegenstrijdigheid van Marseille zal u ongetwijfeld intrigeren.