De EP-verkiezingen in Frankrijk: hoe wist de Rassemblement National zó ruim te winnen?

Foto: Erik-Jan van Drieenhuizen 

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd op Platform Frans.

“Een overwinning voor het presidentiële kamp op 9 juni staat gelijk aan een hervorming van de werkloosheidsuitkering, een stijging van de gasprijzen, en een de-indexering van de pensioenen”, waarschuwt Jordan Bardella terwijl hij bezorgd de camera van TF1 inkijkt.

In het televisiedebat met premier Gabriel Attal wond de lijsttrekker van le Rassemblement National (RN) er amper doekjes om: de EP-verkiezingen moesten niet zozeer een consultatie over een Europese koers worden, maar vooral een moment zijn waar de Franse kiezer zich kon uitspreken tegen Macrons regeringsbeleid.

Het fragment is tekenend voor de conclusie van veel politieke analisten: de RN is erin geslaagd om de Europese parlementsverkiezingen van 2024 te framen als een referendum over president Macron. Eerder matigde Bardella’s partij al haar toon door enkele controversiële standpunten te laten vallen, zoals een 'Frexit' of het verlaten van de NAVO-commandostructuur. Voortaan zou het “van binnenuit hervormen van de EU” de nieuwe inzet van de RN zijn. 

Een effectieve strategie, zo zou blijken, want met 32 procent van de stemmen liet Bardella regeringspartij Renaissance en de Parti Socialiste (respectievelijk 15 en 14 procent) ver achter zich in de Europese stembusgang. Macron ontbond na de uitslag dan ook direct het parlement en schreef nieuwe nationale verkiezingen uit.

Welke factoren verklaren het grote succes van de RN?

Een campagne “franco-centrée”

Allereerst past RN's strategie om de verkiezingen te framen als een referendum op Macron in een breder beeld van een Europese campagne die vooral op nationaal niveau gevoerd werd.

Zo concludeert het Fondation Jean Jaures in een recent onderzoek naar de Franse mediaberichtgeving over de EP-campagne van 2024 dat vooral “Franse nationale politici en machtsstructuren” centraal stonden, ten koste van “de politieke krachten die daadwerkelijk besluiten over het toekomstige lot van de Unie”.

De onderzoekers spreken hierom van een campagne “franco-centrée” die “een uitwisseling van ideeën tussen Europese politici met invloed op het toekomstige beleid niet aanmoedigt”.

Volgens het instituut waren alle lijsttrekkers met uitzondering van Jordan Bardella en Marion Maréchal “vrijwel onzichtbaar” in de Franse mediacampagne. Hetzelfde gold voor hooggeplaatste Europese politici: Ursula von der Leyen werd bijvoorbeeld in slechts 1 procent van de Franse berichtgeving over de EP-verkiezingen genoemd, terwijl de uitslag juist veel invloed heeft op haar politieke bewegingsruimte.

Daarentegen was er disproportioneel veel aandacht voor zogenoemde “soutiens” - Franse politici die niet verkiesbaar zijn, maar hun naamsbekendheid inzetten voor de campagne van hun lijsttrekker. Na Bardella was bijvoorbeeld president Macron de politicus met de meeste referenties in de berichtgeving: in maar liefst 11 procent van de media-items dook zijn naam op.

Ook premier Attal kwam bovengemiddeld veel in beeld: opvallend genoeg nam bijvoorbeeld hij en niet Renaissance-lijsttrekker Valérie Hayer het op tegen Jordan Bardella in het televisiedebat van TF1. In de laatste campagneweek zorgde Attal nog voor een kleine rel toen hij een live interview van Hayer met FranceInfo onderbrak om zelf het woord te nemen. 

Volgens de onderzoekers heeft deze nadruk op nationale in plaats van Europese politici en thematiek ingrijpende consequenties. Zo waarschuwen ze dat de Fransen “op 9 juni resultaten te zien krijgen die wellicht veelzeggend zijn over de Franse politieke context [...] maar uiteindelijk weinig zeggen over het Europese politieke spel gedurende de komende termijn.”

Deze resultaten zijn extra zorgbarend, omdat eerder onderzoek al uitwees dat de Fransen van alle Europese burgers het slechts geïnformeerd zijn over het functioneren van de EU. Amper de helft van de Franse ondervraagden gaf aan in zulke onderzoeken aan recentelijk iets over de EU gehoord te hebben, en slechts 54 procent was bekend met de naam “Ursula von der Leyen” tegenover een Europees gemiddelde van 75.

Dit alles creëert het risico op een “mismatch tussen de verwachtingen van Franse kiezers, de uitkomst van de stemming in Frankrijk en het daadwerkelijke debat op Europees niveau”, aldus het rapport.

Succesfactor 1: een (zeer) onpopulaire president

Hoe droeg deze “campagne franco-centrée” bij aan de winst van Bardella? Een eerste factor betreft de impopulariteit van Emmanuel Macron.

Na enkele controversiële maatregelen zoals de ‘Loi Immigration’ en het verhogen van de pensioenleeftijd zonder consultatie van het parlement via een 49.3-procedure, heeft de president in 2023 op zowel links als rechts veel krediet verloren. De laatste maatregel maakte Macron zelfs even de impopulairste Franse president ooit op een jaar na de verkiezingen: in april van vorig jaar gaf maar liefst 72 procent van Fransen aan (zeer) ontevreden te zijn met zijn werk.

Hier kwam recentelijk een nieuwe klap bij, nadat een grote financiële tegenvaller de regering dwong om 20 miljard euro te bezuinigen op de begroting van 2024-2025. Met name Macrons minister van Financiën, Bruno le Maire, is zwaar onder vuur komen te liggen sinds bekend werd dat hij omstreden oplossingen voor dit tekort onderzoekt, zoals het hervormen van de werkloosheidsuitkering, schrappen van duurzaamheidsfondsen, of loskoppelen van de pensioenen aan de inflatie.

Zoals te lezen valt in de intro, trok Bardella deze binnenlandse politieke dynamiek geregeld de Europese campagne in – ook al heeft de EU uiteindelijk weinig te doen met beleid over werkloosheidsregelingen of pensioenen. De RN verplaatste hiermee het zwaartepunt van het publieke debat: in plaats van praten over een Franse Europese agenda, ging de campagne grotendeels over de onpopulaire binnenlandse plannen van Macrons regering. Door zich hierbij op te werpen als meest kredietwaardige ‘dam’ tegen deze plannen, kon Bardella de ‘anti-Macronstem’ naar zich toe trekken.

En deze groep is erg belangrijk voor de RN: uit een grote peiling van begin juni bleek dat “oppositie voeren tegen Macron” voor maar liefst 68 procent van de waarschijnlijke RN-stemmers de belangrijkste drijfveer van hun partijkeuze was. Daarbij was het meest overtuigde groep: maar liefst 85 procent van de waarschijnlijk RN-stemmers gaf aan dat hun stem voor Bardella definitief was – de hoogste score van alle lijsten. Met name bij verkiezingen met een relatief lage opkomst – zoals die voor het EP – zijn dit erg belangrijke indicatoren.

Succesfactor 2: een wijdverspreid sentiment van déclinisme

Een tweede factor kan gevonden worden in een sentiment van collectieve verval dat heerst binnen de Franse samenleving. Dit gevoel wordt veelal geduid als déclinisme en is wijdverspreid in Frankrijk: een groot onderzoeksrapport genaamd ‘Fractures françaises’ toonde eind 2023 aan dat maar liefst 82 procent van de Fransen ervan overtuigd is dat hun land in verval is.

Een derde denkt zelfs dat dit verval onomkeerbaar is. Bijna een kwart van de Fransen vindt dan ook het gebruik van geweld “soms gerechtvaardigd” om politieke veranderingen af te dwingen.

In zijn campagnespeeches heeft Bardella regelmatig ingespeeld op dit sentiment door de EU in verband te brengen met het Franse verval. Op TF1 stelde hij bijvoorbeeld dat de unie “te vaak besluiten neemt die tegen de belangen van Frankrijk ingaan”.

In een interview met France Inter maakte hij deze link nog explicieter: “Ik constateer simpelweg dat de EU te vaak als een accelerator van ons verval werkt.”

Hiertegenover plaatste Bardella zijn visie van een Frankrijk dat “in staat is om het functioneren van de EU te beïnvloeden, naar zijn hand te zetten, en er een hefboom van macht en invloed van te maken”.

Met andere woorden beloofde hij het collectieve verval tegen te zullen gaan door de EU als ‘middel’ ter verdediging van de Franse belangen te gaan gebruiken. Het zijn beloftes die in goede aarde vallen bij een groot deel van de Fransen.

Succesfactor 3: een Franse samenleving “onder hoogspanning” sinds 7 oktober

Sinds het uitbreken van de oorlog tussen Hamas en Israël is Frankrijk het middelpunt van grote maatschappelijke spanningen. Als herberger van zowel de grootste Joodse als één van de grootste moslimgemeenschappen van Europa, wordt Frankrijk sinds 7 oktober regelmatig beschreven als een “samenleving onder hoogspanning” of “importeur van het israëlisch-palestijnse conflict”.

Een rondje langs de aanplakborden in Marseille toont al gauw dat deze spanningen ook op de EP-verkiezingen drukken: de Europese campagne-affiches hangen zij-aan-zij naast de welbekende “Free Palestine” tags en “kidnapped” posters.

Daarbij deinsden Franse politici er niet voor terug om de spanningen rondom Gaza-oorlog in te zetten voor campagnedoeleinden. De RN verklaarde zich bijvoorbeeld de “beste beschermer van de Fransen met een joodse achtergrond” en de radicaal-linkse partij La France Insoumise (LFI) maakte “Vrede in Gaza” zelfs tot één van hun speerpunten.

Met name de Frans-Palestijnse kandidate Rima Hassan was erg vocaal op dit onderwerp – volgens het Jean Jaures instituut zelfs het meest zichtbare lid van LFI.  Ze liet flink wat stof opwaaien door onder andere te stellen dat Hamas een “legitieme actie” voert, of dat Israël “erger dan Rusland” is.

De positie van LFI leidde dan ook tot veel kritiek – vooral nadat campagne-affiches van de joodse PS-lijsttrekker Raphaël Glucksmann (Parti Socialiste) in verschillende Franse steden beklad werden met hakenkruizen.

In een interview kondigde Glucksmann hierop een “volledige scheuring” met de koers van LFI aan - de symbolische doodsteek voor een eventuele hernieuwing van het linkse samenwerkingsverband la Nupes.

Waarom wist vooral de RN van deze situatie te profiteren? Dit komt doordat de spanningen rondom het Gaza-conflict ook het debat over immigratie en veiligheid opnieuw op scherp hebben gezet. Alhoewel koopkracht in peilingen naar voren kwam als het belangrijkste onderwerp (47%; gevolgd door immigratie met 38%), wezen de Fransen ‘immigratie’ aan als het meest-besproken onderwerp door media en kandidaten.

Met andere woorden achtten de Fransen koopkracht het belangrijkste thema, maar dáchten ze dat immigratie het meest vooraanstaande onderwerp van de campagne was. En uit de media-analyse van het Fondation Jean Jaures blijkt dat vooral Jordan Bardella in beeld kwam als er over migratie gesproken werd: in maar liefst 45 van de 136 media-items over dit onderwerp dook zijn naam op – het meest van alle kandidaten!

Jordan Bardella was kortom het meest in beeld bij het onderwerp dat in de perceptie van de Fransen het belangrijkste onderwerp van de campagne was. De RN kon zich dankzij deze context vrij gemakkelijk ontwikkelen tot wat politicologen “issue owner” noemen: de meest kredietwaardig geachte partij op een bepaald dossier - in dit geval het explosieve onderwerp immigratie.

Succesfactor 4: Slechts één in plaats van twee stemrondes

Tenslotte speelde ook manier van stemmen bij de EP-verkiezingen een belangrijke rol. Nationale verkiezingen in Frankrijk bestaan namelijk uit twee stemrondes: een eerste waar alle kandidaten aan meedoen, gevolgd door een run-off tussen de twee lijsttrekkers met de meeste stemmen.

Traditioneel wordt extreemrechts in deze tweede ronde weggestemd door een coalitie van het Franse politieke midden – een dynamiek die bekendstaat als le front républicain of faire barrage.

De Europese parlementsverkiezingen kennen echter slechts één stemronde, waardoor dit fenomeen hier niet opging. Een partij als de RN heeft het bij de EP-verkiezingen dan ook een stuk makkelijker dan bijvoorbeeld die voor de Assemblée Nationale. Dit verklaart deels ook het besluit van Macron om nieuwe nationale verkiezingen uit te schrijven, ondanks de slechte score van zijn partij bij de Europese stembusgang.

Daarbij moet de kanttekening geplaatst worden dat de bereidheid om extreemrechts te blokkeren elk jaar afneemt. Zo was het verschil tussen Macron en Le Pen in de tweede ronde van 2022 relatief klein: 58 om 42 procent. Vader Jean-Marie Le Pen kwam in 2002 bijvoorbeeld niet verder kwam dan 17.

Gezien de huidige impopulariteit van Macron was het dan ook de vraag geweest hoeveel verschil een hypothetische tweede rond had gemaakt.